سفال خاکستری و فرهنگهای عصر مفرغ
در سده‌های پایانی هزاره چهارم و اوایل هزاره سوم پیش از میلاد، همزمان با شروع عصر مفرغ (Bronze Age) ،ایران تغییرات و تحولات بسیار چشمگیری در فرهنگهای پیش از تاریخ در اغلب مناطق فلات ایران رخ داده است.
قدیمی‌ترین سفال خاکستری شناخته شده ایران در اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد، از فوقانی ترین لایه‌های فرهنگی تپه قبرستان دشت قزوین گزارش شده است.
این سفال دست ساز و از نوع سفالهای خشن است و در تمبر آن از مواد ارگانیک استفاده شده است. خاک رس استفاده شده دارای ناخالصیهای بسیار است؛ و به غیر از صیقل در آن هیچ نوع تزیین دیگری به کار نرفته است.
گونه شناسی ظروف سـفالین نشان میدهد که آنها را در فرم‌ها و شکل های بسیار محدودی تولید کرده اند با توجه به اینکه سفال خاکستری برخلاف انواع دیگر ،سفال در کوره‌های بسته به عمل می‌آید و در لایه‌های قدیم تر این محوطه ، سفال خاکستری رایج نبوده است.
بنابراین پیدایش این نوع سفال را میتوان به عنوان نوآوری در فناوری در نظر گرفت باید توجه داشت در لایه‌های قدیمی‌تر محوطه انواع دیگری از سفال از جمله سفال نخودی و منقوش رایج بوده است که با چرخ سفالگری تند ساخته شده و جزو سفالهای ظریف به شمار می آید.و به لحاظ سطح فناوری و سنتهای سفالگری هیچ نوع سنخیتی با سفالهای خاکستری ندارد.
همانطور که قبلاً نیز اشاره شد در آغاز هزاره سوم پیش از میلاد، شروع عصر مفرغ در ایران تحولات بسیار زیادی در این ناحیه رخ داد.
به لحاظ فناوری در این عصر دو تحول عمده قابل توجه است در زمینۀ ،فلزگری فن آلیاژ دو فلز برای تولید فلز جدید (مفرغ) رایج شد قبل از این تحول فنی، مردمان فلات ایران از مس خالص برای ساختن ابزار استفاده میکردند. قالب گیری و استفاده از ورقه های مسی برای تولید ظروف فلزی که مستلزم دانش فنی بود قبل از پیدایش مفرغ آلیاژ مس قلع و آرسنیک کاملاً رایج بوده است.
تشکیل دولتشهر ایلام در جنوب غرب ایران در دوران مفرغ به لحاظ سیاسی واجتماعی از اهمیت فزاینده ای برخوردار بود. هر چند هیچ نوع ارتباط منطقی میان گسترش سفال خاکستری و تشکیل دولتشهر ایلام نمیتوان در نظر گرفت.
در ایلام استفاده از سفال خاکستری رایج نبوده است. اما اگر تحولات سیاسی و اجتماعی و فناوری فلات ایران را در این دوران مورد توجه قرار دهیم در این صورت از موضوع تشکیل دولتشهر ایلام به عنوان قدیمترین نشانه حکومت در ایران و تأثیر و تأثرات آن در فرایندهای فرهنگی این دوران نمیتوان چشم پوشی کرد.
واقعیت امر این است که جنبه های مختلف تمدن و فرهنگ ایلام به طور یک جانبه در ارتباط با تحولات تاریخی میانرودان مورد توجه قرار گرفته است این روند موجب شد تا عملاً تأثیر و تأثرات فرهنگ و تمدن ایلام با فرهنگهای همزمان فلات ایران مورد بی توجهی قرار گیرد. فرهنگ و تمدن ایلام با رایج شدن خط ایلامی آغازین شروع می شود.
این شیوه کتابت در آغاز فقط شامل نمادهای شمارشی بر روی الواح گلی بود الواح ایلامی آغازین غالباً به صورت خام است زمینۀ باستان شناختی آنها با مجموعه سفالهای مشخصی شناخته میشود که در میان آنها سفال خاکستری وجود ندارد.در حالی که مجموعهٔ سفالهای این دوران منطقه به منطقه فرق میکند وجوه مشترک فناوری فرم و شکل نشان دهنده الگوهای مشترک زبانی دینی و قومی است.
در هزاره سوم پیش از میلاد، برخلاف جنوب غرب و قسمتهای مرکزی ایران ، در شمال غرب و جنوب شرق ایران استفاده از سفال خاکستری به نسبتهای مختلف رایج بوده است. در مناطقی مثل شمال غرب و غرب و شاه تپه سفال خاکستری عمده ترین نوع سفال مورد استفاده بوده است در جنوب شرقی ایران شهر سوخته سفال خاکستری به ندرت استفاده می شده است.
رواج سفال خاکستری در برخی از مناطق به معنی همگونی فرهنگی میان آنها نیست و ضمن اینکه ساختارهای فرهنگی این مناطق ناهمگون بوده فناوری ،ساخت شیوه های تزیین و گونههای ظروف سفالین خاکستری این مناطق نیز بسیار متفاوت بوده
است.
ادامه دارد…