تاریخچه لباس در میان اقوام ایرانی
به طور کلی بررسی داستان تاریخی پوشاک، جدا از بررسی تمدن و تاریخ اجتماعی و اعتقادی بشر، امکان پذیر نیست. از این رو ناگزیریم که سیری در تاریخ سیاسی و اجتماعی انسان داشته باشیم تا بتوانیم در کنار آن به چه گونگی تحول تن‌پوش اقوام ایرانی از کهن ترین زمان تاکنون بپردازیم؛ زیرا پوشاک مبین تحولات یک جامعه و در عین حال بیانگر تفاوت هایی است که میان اقشار آن جامعه وجود دارد.
هر گاه ما بتوانیم تغییر و تبدیل انسان جنگلی و غارنشین را به انسان متمدن و هوشمند امروزی مورد بررسی قرار دهیم، تا اندازه ای خواهیم توانست به چگونگی پوشاک او و علل تغییر فرم آن پی ببریم؛ و این حاصل نمی شود مگر به کمک علم مردم شناسی تاریخ از طریق باستان شناسی.
پیش از تاریخ و تاریخ متکی به باستان شناسی است؛
باستان شناسی خود دنباله‌ی تاریخ طبیعی است. با کمک باستان‌شناسان میتوان مراحل پیشرفت بشر را در دوره های پیش از تاریخ و دوران تاریخی تعقیب کرد؛ باستان شناسان نیز از طریق مدارک و اسناد مکتوب در نقاطی که خط مورد استفاده قرار گرفته است و یا از طریق آثار باقی مانده نقاشی، مجسمه، نقش برجسته)، البته در نقاطی که خط دیرتر کاربرد ،یافته اطلاعاتی را در اختیار ما قرار میدهند.
بدین ترتیب است که پی می‌بریم که انسان در آغاز آفرینش نیازی به پوشش تن و سر نداشته است. زیرا بدنش پوشیده از مو بوده؛ ولی در نتیجه تکامل و کم شدن موهای روی پوست بدن که به لحاظ تأثیر اوضاع طبیعی رخ داده بود احساس نیاز به پوشاندن تن و سر برای دفاع از خود در مقابل گرما و سرما و سایر عوامل طبیعی در او قوت گرفت.
و گرنه، گمان غالب آن است که لباس در ابتدا برای زینت ایجاد شده و بیشتر برای آن بوده است که یا از ارتباط جنسی جلوگیری کند ویا آنرا تشدید کند،نه برای آنکه دافع سرما باشد یا ناحیه شرمگاهی را بپوشاند.
گرچه بشر اولیه با چنین انگیزه ای به ایجاد پوشاک پرداخته است ولی بعدها همان طور که در بالا گفته مقابله با گرما و سرما برایش مطرح بوده است و ابتدا به تقلید از جانوران اولین حذف پوشش تن و سر را از پوست انتخاب کرد؛ چنان چه ملاحظه میکنیم انسانهای اولیه از پوشاک همان چیزی را طلب می کردند که انسانهای امروزی میخواهند؛ یعنی نمایش اندام زیبا نه پوشاندن برهنگی و چون سر آدمی همواره مورد توجه بشر بوده پوشش آن نیز از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.
داستان چگونگی سکونت یافتن بشر اولیه با نژادهای مختلف خود داستان مفصلی است که از حوصله‌ی نوشتار ما خارج است؛ ولی آنچه که شایان ذکر است این است که پیش از تاریخ زندگی انسان و فعالیتهای او صرفاً برای بهتر شدن شرایط زندگی و فراهم آوردن وسایل و تجهیزاتی برای انطباق با محیط زیست بود؛ او با مغز خود که مرکز تفکر و تعقل است به کشف امور می پرداخت و با دست به ساختن تجهیزاتی مانند بیل و کلنگ برای کشاورزی و حفر زمین، سلاح های مختلف برای شکار و غیره و ساختن وسیله ی دوخت و دوز برای تهیه پوشاک خود اما به همان‌سان که بشر مراحل اولیه‌ی تمدن را طی میکرد.
پوشش او نیز همانند وسایل و تجهیزات زیست محیطی اش بار دیگر جنبه ی تفنّن و آرایش یافت و به مقتضای اوضاع طبیعی و اقلیمی، میزان درجه ی تمدن و فرهنگ، عوامل اجتماعی و اقتصادی و اعتقادی در طی قرون و اعصار تغییر شکل داد تا این که وسیله‌ای شد برای ابراز سلیقه و نماد اختلاف طبقاتی؛ یعنی قطع نظر از احتیاج و تغییرات جوی – محیطی، تغییرات فرم و جنس تن پوش را موجب شد.
و به لحاظ میزان درجه ی تمدن و تسلط حکومتها کم‌کم تن پوش شکل معینی پیدا کرد که سبب به وجود آمدن مد شد؛ مد از دیرباز تابع قدرت و فرهنگ‌ملتها بوده است؛ و در هر دوره ای از تاریخ بشر تابع یکی از حکومتهای قدرتمند؛ مثلاً تمدن مصر و پوشاک آن که یکی از قدیمی ترین تمدنها و مظاهر آن میباشد بر کسی پوشیده نیست.
ولی هنگامی که ایران به دلیل قدرتمند بودن فرهنگ و ساختار اجتماعی ،سیاسی‌اش مهد تمدن جهان آن روز به شمار می آمد بیش تر ملل آن روزگاران خواه و ناخواه تابع آداب و رسوم و فرهنگ و تمدن ایران زمین بوده اند؛ کشفیات جدید باستان شناسی از نفوذ یکی از مظاهر تمدن ایران یعنی تن پوش و مد ایرانی در نقاط مختلف حکایت می کند.
در دوران مدرن هنگامی که فرانسه به اوجی در عظمت تمدن اروپایی رسید، مد فرانسوی مورد تقلید واقع شد (که هنوز هم در ممالک مختلف نفوذ دارد)؛ بعد از جنگ جهانی دوم نیز مد آمریکایی نفوذ زیادی در میان ملل دنیا پیدا کرد؛ و اکنون گرچه مد اروپایی (ایتالیایی و فرانسوی) رایج است، ولی در مدهایی که طراحان بزرگ جهان برای تن پوش مردان و زنان امروز طراحی کرده اند، می توان تأثیر مظاهر تمدن و فرهنگ ایرانی را مشاهده کرد.
نظیر آنچه که در تن پوش سوارکاران مسابقات اسب سواری مشاهده میشود که برگرفته از تن پوش سواران مادی و ساسانی در پیش یا سلجوقی و… است. و مدسازان آنها را به عنوان لباس سواری و یا شکار ارائه داده اند به هر تقدیر این تعامل همواره در همه‌ی اعصار زندگی بشر وجود داشته است؛ و هنر و تمدن و فرهنگ در جوامع ملتهای مختلف تأثیر قطعی خود را می گذارند.
ویل دورانت در کتاب تاریخ تمدن خود ضمن برشمردن عواملی که سبب رشد و یا انقراض تمدن میشود عامل تربیت را نیز عاملی اساسی می داند؛ زیرا معتقد است تربیت میتواند مدنیت را از نسلی به نسل دیگر به طرز صحیحی منتقل سازد؛ البته اصولاً در طرح عامل تربیت عامل دین را نباید ندیده گرفت؛ در ضمن تاریخ تربیت یک ملت را نباید تاریخ مدارس آن فرض کرد بلکه باید تاریخ تمدن آن ملت دانست.
بنابراین مطالعه و تحقیق درباره ی پوشش تن آدمیان از آغاز تا امروز مستلزم مطالعه و تحقیق درباره ی چه گونگی متحول شدن بشر و محیط زیست اش و اوضاع اجتماعی و فرهنگی او و به طور کلی متمدن شدن اوست؛ و این سیر تاریخ و پیش از تاریخ را می طلبد.
البته وقتی از مظاهر تمدن از جمله تن پوش سخن به میان می آوریم باید معنای کلمات تمدن و فرهنگ را مورد مداقه قرار دهیم و همچنین نباید از نظر دور بداریم که انقلاب انفورماتیک همان طور که جنبه های مختلف زندگی فردی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار داد، در ارائه ی مد تن پوش ها نیز بی تأثیر نبوده است.
زیرا در اقصی نقاط دنیا یک آدم ساده و روستایی در دهکده جهانی تحت تأثیر مدلهایی است که اینترنت ماهواره و رسانه های تصویری به او عرضه می دارند و لزومی ندارد دیگر در اجتماعات مختلف شرکت نماید تا از مد روز باخبر شود؛ حتا خود زیبایی و هنر ناب دیگر مطرح نیست، زیرا از این به بعد زیبایی شناسی و هنر کاربردی مورد نظر است و همزمان تن پوش جامعه جهانی کاربردی میشود؛ در این جاست که عامل تربیت نقش مهمی در هویت ملی و منطقه ای ایفا می کند.
ادامه دارد…
